За дзесяцігоддзе эканамічнага роста Беларусі ўдалося зменшыць беднасць у дзесяць разоў. Гэта вельмі добры вынік. Даследванні паказваюць, што гэты эканамічны рост спрыяў у найбольшай ступені найменш забяспечаным жыхарам нашай краіны. Але рост эканомікі змяніўся падзеннем, і трэба рэагаваць на гэта, каб беднасць ізноў не стала вялікай праблемай.
Аляксандр Чубрык на Кастрычніцкім эканамічным форуме
Што такое беларуская беднасць
Чалавека лічаць бедным, калі ягоны даход меншы за нейкі “крытычны” узровень – рысу беднасці. У Беларусі такой (афіцыйнай) рысай з’яўляецца пражытковы мінімум. У кошык пражытковага мінімуму уваходзяць харчовыя тавары, якія забяспечваюць мінімальны ўзровень каларыйнасці, патрэбны для чалавека, і вельмі абмежаваны набор нехарчовых прадуктаў ды паслугаў.
Гэтак было да верасня 2014 года. Але тады ўлады чамусці вырашылі, што будзе дастаткова ацэньваць кошт прадуктаў харчавання і памнажаць яго на фіксаваны каэфіцыент (1,77). У верасні 2014 года гэта адпавядала ранейшай методыцы, але з таго часу вельмі моцна ўздаражэлі камунальныя паслугі, а кошт пражытковага мінімума мяняўся толькі ўслед за цэнамі на прадукты харчавання. Значыць, афіцыйная рыса беднасці заніжаная і беднасць некалькі вышэй, чым паводле афіцыйных дадзеных.
Нарэшце, афіцыйна слова “беднасць” у нас пазбягаюць – замест яго ўжываецца “малазабяспечаннасць”.
Яшчэ адзін паказчык, які публікуецца Белстатам – гэта так званая “суб’ектыўная” беднасць. Людзям задаюць пытанне, як яны ацэньваюць свой дабрабыт. Яшчэ Адам Сміт пісаў, што беднасць – гэта немагчымасць прытрымлівацца нейкіх “сярэдніх” сацыяльных стандартаў. І калі людзі адказваюць, што не задаволены сваім матэрыльным становішчам, яны параўноўваюць сябе з іншымі.
Таму, калі паводле афіцыйных дадзеных беднасць у Беларусі сягала 50%, беднымі сябе лічыла прыкладна траціна насельніцтва. А зараз, калі “аб’ектыўная” беднасць складае каля 6%, то суб’ектыўная будзе прыкладна 15%. (Белстат падрабязна тлумачыць розныя падыходы ў гэтай прэзентацыі (апошнія дадзеныя там за 2012 год)).
У якіх рэгіёнах беднасць найбольшая
У Мінску бедных, вядома ж, найменш – усяго 1% паводле ўзроўню малазабяспечанасці, хоць у краіне гэты паказчык у разы большы. Рэгіянальныя адрозненні даволі ўстойлівыя.
Напрыклад, у 1995-ым беднасць у Гродзенскай вобласці была адна з найвышэйшых, а цяпер Гродзенская вобласць паводле дабрабыту другая пасля Мінска. Гомельская вобласць даўней пачувалася “сярэдне”, а цяпер рызыка стаць бедным там найвышэйшая па краіне. Адна з прычын – розны узровень беднасці сярод людзей, якія знаходзяцца ў працаздольным веку, але пры гэтым не працуюць і не з’яўляюцца беспрацоўнымі. У Гродзенскай вобласці беднасць сярод гэтай катэгорыі – прыкладна 1,5%, а ў Гомельскай – больш за 20%.
Высокі ён і ў астатніх рэгіёнах.
Бо звычайна калі чалавек, скажам, у 40 год не працуе і не шукае працы, то гэта значыць, што ён спіўся і цягне на дно сваю сям’ю, калі яна ў яго ёсць. А ў Гродзенскай вобласці гэта можа азначаць, што ён проста зарабляе сабе кавалак хлеба кантрабандай цыгарэт і алкаголя.
Гомельская вобласць наймацней пацярпела ад крызісу, бо яна вельмі залежыць ад буйной прамысловасці. Спад у такой прамысловасці пачаўся яшчэ ў 2014-м. Адпаведна, калі ўпалі прыбыткі прамысловых гігантаў і даходы тых, хто на іх працаваў, “пасыпаўся” увесь ланцужок заробкаў – і ў паслугах, і на тых прадпрыемствах, якія гэтых гігантаў абслугоўвалі. А яшчэ і ў Расіі праблемы – нашым працоўным мігрантам стала цяжка знайсці там працу – вось і пачаліся праблемы з беднасцю.
Хто ў Беларусі можа патрапіць у пасткі беднасці
Першы фактар рызыкі – месца, дзе ты жывеш. Людзі, якія нарадзіліся і засталіся жыць у дэпрэсіўным рэгіёне, сутыкаюцца з большай рызыкай беднасці. Ёсць у Беларусі раённыя цэнтры, дзе жыве 7-8 тысяч чалавек і дзе магчымасцяў не тое што зарабіць вялікія грошы, але і проста знайсці працу вельмі мала. Развівай там малы бізнес, не развівай – людзі шмат не заробяць, аказваючы адно аднаму паслугі.
Увогуле, найбольшы фактар рызыкі – беспрацоўе.
Калі ты ў Беларусі беспрацоўны, то ты і твая сям’я могуць лёгка патрапіць за рысу беднасці, бо ў краіне фактычна не існуе сістэмы сацыяльнай абароны беспрацоўных. Не можам жа мы назваць сённяшнюю дапамогу па беспрацоўі на ўзроўні 20% пражытковага мінімуму сацыяльнай абаронай. Ды й атрымліваюць яе менш за 10% ад фактычных беспрацоўных.
Таксама на рызыку беднасці уплываюць ўзровень адукацыі і сямейнае становішча. Вышэйшая і сярэдняя спецыяльная адукацыі даюць фінансавую аддачу, а сярод людзей з нізкім узроўнем адукацыі беднасць больш распаўсюджаная. А ў няпоўных сем’ях адзін працоўны чалавек мусіць і за камуналку плаціць, і за ўсе іншыя рэчы, што таксама моцна павялічвае рызыку беднасці.
Яшчэ адна праблема, якой не відаць з афіцыйных дадзеных – гэта сем’і пенсіянераў альбо самотныя пенсіянеры. Выглядае, што пенсіянеры – гэта афіцыйна адна з найменш бедных груп, бо мінімальная працоўная пенсія прыкладна роўная пражытковаму мінімуму, таму сярод пенсіянераў бедных усяго 1-2%. Але адносна астатняга грамадства пенсіянеры – бедныя.
Фота: Shutterstock
У выпадку, калі пенсіянер самотны, то ён сам плаціць за камунальныя паслугі, прычым гэта робіць перадусім гарадскі пенсіянер, а не вясковы. Другая праблема – гэта лекі. І тады, калі падлічыць, што кошык прадуктаў і паслугаў у гэтых людзей выглядае інакш, чым звычайна, то становіцца відавочна, што гэта вельмі ўразлівая група.
Зусім кепска, калі да гэтага дадаецца сын-алкаголік, які прапівае бацькоўскую пенсію. Алкагалізм і падобныя з’явы, мабыць, адзін з найбольшых фактараў рызыкі, хоць ацаніць гэта на падставе наяўных дадзеных немагчыма.
Так ці інакш, усё круціцца вакол таго, ці мае чалавек працу і ці падтрымлівае дзяржава чалавека, які гэтую працу страціў. Бо, калі чалавек губляе працу, улады яму звычайна нічога не даюць, а цяпер яшчэ і хочуць спагнаць з яго нейкі падатак.
Таму людзі шукаюць выйсце самі: хто ў працоўную эміграцыю падаецца, хто ў агародзе працуе.
Але гэта не найлепшыя рашэнні – ці можна гаварыць пра рост прадукцыйнасці працы, калі людзі з’язжаюць ці займаюцца натуральнай гаспадаркай?
Як змагацца з беднасцю
Па-першае, трэба зрабіць пераразлік кошыка пражытковага мінімуму з улікам павышэння кошту камунальных паслуг і змяніць сістэму падтрымкі, звязаную з павышэннем камунальных тарыфаў. Замест падліку, колькі чалавек зарабляе і колькі складаюць ад гэтага аплаты камуналкі, дзяржава магла б проста падтрымліваць уразлівыя групы – самотных пенсіянераў, шматдзетныя ці няпоўныя сем’і. Падрабязней пра ідэю – тут.
Па-другое, варта глядзець на дадатковыя паказчыкі беднасці, якія дазваляюць пабачыць тыя групы, што знаходзяцца на мяжы афіцыйнай беднасці, да прыкладу, самотныя пенсіянеры.
Па-трэцяе, і гэта самае істотнае, трэба змяніць сістэму падтрымкі беспрацоўных.
Можна без зменаў захаваць тую сістэму, якая існуе цяпер, але я б павысіў дапамогу да ўзроўню пражытковага мінімуму для ўсіх беспрацоўных. Калі чалавек згубіў працу, то няхай паўгода мае магчымасць атрымліваць пражытковы мінімум – гэта ўсё адно не тыя грошы, каб можна было казаць пра нейкі камфорт. Але прынамсі чалавек будзе ведаць, што яму і ягонай сям’і будзе што есці ў гэты час.
Гэта пры тым, што нашая сістэма, калі чалавек яшчэ абавязаны адпрацаваць нейкі час на грамадскіх працах, дае чалавеку больш стымулаў знайсці працу, чым у развітых краінах. Там людзі гадамі могуць жыць на дапамогу па беспрацоўі і працу шукаць нават не думаюць.
У нас жа такія стымулы ёсць і застануцца, нават калі падтрымка павысіцца да ўзроўню пражытковага мінімуму.
Вядома, гэта дадатковыя выдаткі, але пад такую святую мэту і Сусветны банк на першы час зможа дапамагчы, і МВФ не будзе супраць, калі частка яго сродкаў пойдзе на фінансаванне гэтай праграмы. І, канешне, калі дзяржава скароціць субсідыяванне неэфектыўных прадпрыемстваў і зробіць рэструктурызацыю, то з’явяцца дадатковыя грошы ад падаткаў і эканоміі на субсідыях. Хай трэба знайсці нават 1% ад ВУП на год-два, але гэта будзе вельмі адраснае вырашэнне праблемы беднасці.
І ўрэшце трэба спыніць падзенне беларуская эканомікі. Рэцэпт, як зменшыць беднасць, палягае ў тым, каб нарэшце разабрацца са стратнымі дзяржаўнымі прадпрыемствамі. Як не дзіўна, рашэнне праблемы беднасці ў Беларусі патрабуе структурных рэформ, якія б далі людзям магчымасць самім зарабляць грошы, а не чакаць дапамогі ад дзяржавы.